Gà nòi là một loại gà bản địa của Việt Nam được nuôi chủ yếu để tham gia vào các trận đấu gà. Đây là một giống gà thuộc nhóm gà trọc đầu. Mặc dù đã được xuất khẩu ra nước ngoài từ trước năm 1990, nhưng Hoa Kỳ vẫn chưa công nhận gà nòi là một giống gà chuẩn. Gà nòi là một trong ba giống gà có khả năng chiến đấu ở Việt Nam, bao gồm gà nòi, gà tre và gà rừng. Trên thực tế, gà nòi và gà tre là hai giống gà chủ yếu nuôi trong nhà, trong khi gà rừng sống hoang dã và chỉ tham gia vào các trận đấu tự nhiên. Gà nòi có dáng vẻ mạnh mẽ, oai vệ, tính cách chiến đấu cao, và những cú đánh sắc bén, hấp dẫn, biểu tượng cho nền nuôi gà truyền thống của Việt Nam.
Các giống
Thông qua quá trình lai tạo và lựa chọn giống, ở Việt Nam có một số giống gà nòi được người chơi gà yêu thích. Tại mỗi địa phương ở Việt Nam, đều có những giống gà nòi nổi tiếng khác nhau. Gà đòn được biết đến với kỹ thuật đánh mạnh mẽ, trong khi gà cựa thiên tập trung vào kỹ thuật sử dụng cựa, vì vậy chúng có khả năng gây tổn thương cao hơn và kết thúc trận đấu nhanh chóng hơn. Gà đòn thường có chiến thuật nhanh nhẹn và đẹp mắt, trong khi gà cựa thiên thường tập trung vào sức mạnh và kỹ thuật sử dụng cựa. Một con gà đòn xuất sắc không chỉ là minh chứng cho giá trị của một dòng gà và danh tiếng của người huấn luyện, mà còn là vinh dự của người chơi. Các giống gà đòn ở Việt Nam đã tạo ra danh tiếng cho nền chọi gà Việt Nam và có thể dễ dàng phân biệt chúng với các giống khác. Ngoài ra, giống gà chín cựa được huấn luyện thành gà nòi, với đặc điểm hiếu chiến và hung dữ. Tuy nhiên, mặc dù có chín cựa, chúng vẫn chưa đủ điều kiện để trở thành một thần kê trong truyền thuyết do vóc dáng xấu, lông ngắn và chân chì.
Miền Bắc và Trung
Gà đòn là một giống gà nòi phổ biến ở khu vực Bắc và Trung miền, có trọng lượng từ 2,8 kg đến 4,0 kg. Chúng được sử dụng để chọi gà, thường sử dụng đòn để đánh gà đối thủ cho đến khi chiến thắng. Gà đòn thuộc loại gà trụi cổ và là một trong những giống gà cổ xưa. Chúng có hình dáng cao, cơ bắp lớn, thích hợp để sử dụng chân trơn hoặc bịt cựa trong các trận đấu. Mặc dù không nhanh nhẹn như các giống gà cựa khác, nhưng gà đòn lại rất mạnh mẽ khi đá. Trong khi vẫn duy trì truyền thống chọi gà đòn ở các tỉnh phía Bắc, miền Trung Việt Nam, giống gà này ít phổ biến ở miền Nam, chỉ có một số nhỏ xuất hiện tại Hóc Môn Bà Điểm và Cao Lãnh Đồng Tháp. Ngược lại, giống gà cựa thì phổ biến ở miền Nam. Gà đòn được chia thành hai dòng chính: dòng mã chí (mả Kim) và dòng mã lại (mã mái).
Miền Nam
Miền Nam Việt Nam có nhiều giống gà nổi tiếng như gà Chợ Lách (Bến Tre), gà Cao Lãnh (Đồng Tháp), gà Châu Đốc (An Giang) và gà Bà Điểm. Tuy nhiên, ở khu vực này, hoạt động chính là đá gà cựa. Đá gà cựa là một hình thức thi đấu quyết liệt, thường sử dụng cựa sắt tra vào chân gà hoặc chuốt cựa gà để tạo ra những cú đánh sắc bén. Trò chơi này tập trung vào việc thắng thua, không phải ngưỡng mộ tài nghệ của gà. Gà nòi cựa, hay còn gọi là gà nòi, xuất phát từ việc di dân từ Chiêm Thành khai phá miền Nam, mang theo giống gà nòi và phát triển thành dòng gà nòi cựa ngày nay.
Gà chọi bíp, một giống gà có nguồn gốc từ miền Nam, nổi tiếng với tính cách máu lửa khi chọi đá. Chúng bắt đầu biết chọi từ khi mới 7 ngày tuổi và khi nặng khoảng 1 kg, chúng rụng lông, da chuyển sang màu đỏ. Con trống có thân hình to lớn hơn con mái, đôi chân cao chắc khỏe, mào to, mắt sắc, da đỏ rực. Gà chọi bíp được gọi là vậy vì chúng thường ngủ trên cây, chỉ ăn thóc, gạo hiệu Bim Bíp. Ban đầu, gà chọi bíp được nuôi để tham gia các trận đá gà trong lễ hội, nhưng gần đây, chúng cũng được ưa chuộng để chế biến thành các món ăn ngon hoặc làm quà biếu trong dịp Tết. Một trong những lý do khiến loại gà này được săn lùng nhiều là vì thịt của chúng thơm ngon, săn chắc và có thể chế biến thành nhiều món ăn khác nhau như xào, luộc, nấu.Gà Cao Lãnh tại Thành phố Hồ Chí Minh được xem là một giống gà tốt với sắc lông đa dạng màu sắc, hình dáng thanh tú và hùng dũng. Đặc biệt, chúng có cặp cựa dài và gan dạ hiếu chiến, cũng như rất nhanh nhẹn. Thịt gà nòi ngon, sản lượng trứng mỗi lứa thường từ 7-12 trứng. Tuy nhiên, người nuôi gà nòi thường chú trọng vào việc nuôi chúng như một dòng gà chọi. Nghề nuôi và cung cấp gà chọi đang phát triển mạnh tại nông thôn miền Nam, với việc gắn cặp cựa sắc khi đá. Gà cựa thường được nuôi ở khu vực phía Nam, có trọng lượng thường dưới 3,0 kg.
Gà nòi Chợ Lách cũng có những đặc điểm riêng biệt. Với điều kiện tự nhiên và khí hậu thuận lợi, nghề nuôi gà nòi đã tồn tại từ lâu tại Chợ Lách. Nơi này cũng là nơi duy trì nguồn gen của các giống gà nòi quý hiếm. Để tạo ra giống gà tốt, việc chọn gà mái chất lượng và lai tạo với gà trống tốt là rất quan trọng. Gà mái cần có ngoại hình khỏe mạnh để di truyền tính mạnh mẽ, còn gà trống cần có thể chất tốt, gan lỳ và chịu đòn. Một số cơ sở còn nhập khẩu giống gà hảo hạng từ nước ngoài để phối giống với gà Chợ Lách, tạo ra những giống gà mới to khỏe hơn và hay hơn.
Chọn gà
Chọi gà là một hoạt động truyền thống quan trọng tại Việt Nam. Trong đó, gà đá tông mái được coi là loại gà quý nhất. Gà mái thường không bán mà chỉ được tặng hoặc biếu cho những người rất thân để duy trì giống, giữ tông mái và tông cha. Đặc điểm của một con gà tài hay là do di truyền từ gà mái. Tuy nhiên, gà đá tông cha cũng không kém phần quan trọng, vì chỉ khi gà cha có tài, sức bền và ăn nhiều mới sinh ra được những con gà tài, gà hay. Khi tuyển chọn gà, chỉ có một số ít con được chọn là gà tài. Quá trình chọn gà tài thường dựa vào hình dáng, tướng mạo và kiểm tra kỹ lưỡi, mắt, cổ, lưng, đùi và chân của gà.
Về màu lông, trong các loại màu phổ biến như ô, xám, tía, nhạn, cải, ó… thì có 3 màu lông phổ biến nhất là ô, tía và xám. Mỗi loại màu lông đều có những yêu cầu riêng, ví dụ như gà màu ô phải có lông ô ướt hoặc ô toàn sắc. Ngoài ra, việc chọn gà tía chân trắng sẽ giúp gà có sức bền và khả năng đấu cao. Có những câu tục ngữ như “Gà ô chân trắng mẹ mắng cũng mua” hoặc “Gà trắng chân chì mua chi giống ấy” để thể hiện sự quan trọng của việc chọn gà tía chân trắng.
Ngoài ra, cũng có trường hợp gà có dị tật nhưng vẫn có tài năng. Ví dụ, con gà gáy 7 tiếng trở lên và gáy giật từng tiếng cũng được coi là thần kê.Việc lựa chọn gà tài dựa vào vảy gà là rất quan trọng. Vảy trên hai chân thường thể hiện đòn, thế đá của gà. Có nhiều loại vảy khác nhau, nhưng một số loại phổ biến bao gồm tứ trụ, liên chu, liên giáp nội, đại giáp, tam tài, trường thành, huỳnh kiều, xuyên thành giáp, chân lông vảy loạn, án thiên đệ nhất, án địa, giao long, lục đinh. Gà có vảy đặc biệt như linh kê được coi là gà tài.
Tuy nhiên, việc chọn gà theo loại vảy cũng không dễ dàng. Một số đặc điểm đặc biệt như vảy yểm long, bớt lưỡi, lông voi cũng là chỉ dấu của gà tài. Trong dân gian, gà ba giái hoặc một giái cũng được coi là gà tài. Ngoài ra, cách gà đi và dáng đứng cũng là yếu tố quan trọng để lựa chọn gà tài.Các người chơi gà thường lựa chọn gà theo cách chúng ngủ: có thể là gà ngủ trên cây với đầu treo xuống hoặc ngủ dưới đất với cổ duỗi ra, cánh mở rộng như kiểu ngủ đầu xà hoặc tử mỵ. Loại gà này được coi là hiếm và quý, có gan dạ và tài nghệ. Tuy nhiên, điều quan trọng nhất trong gà chọi vẫn là đòn và thế. Ở miền Trung, cựa gà thường được bịt bằng băng keo để hạn chế việc đấu cựa và tập trung vào việc sử dụng đòn và thế. Một số đòn thế phổ biến bao gồm cột kèo hai bên đá sỏ ngang hoặc đá bản lưng (mã kỵ), cũng như đâm lườn, xỏ vỉa hoặc đá mé hầu khi gà đi dưới. Ngoài ra, còn có các đòn khác như đá khấu, mé, cần ba, quăng chân không cũng rất nguy hiểm.
Gà chạy kiệu cũng là loại gà có tài năng, chúng thường chỉ tranh đá với đối phương một vài hiệp rồi bỏ chạy vòng theo diện rộng. Khi đối phương đuổi theo, chúng quay lại đá tạt vào mặt để làm đối phương phải đui mắt hoặc gãy mỏ. Tuy nhiên, loại gà quý nhất trong giao đấu là loại biết sinh thế, có khả năng ứng tác và trừ bất kỳ thế nào của đối phương để đánh trả.
Gà nòi thường được nuôi quanh năm, nhưng vào dịp Tết vẫn là thời điểm cao điểm về nhu cầu gà chọi. Giá của gà nòi dao động từ 1-2 triệu đồng/con, thậm chí có những con gà chiến được bán với giá hàng chục triệu đồng/con. Nhiều hộ gia đình đã tìm kiếm cơ hội từ việc nuôi gà nòi.
